باسەکە باسێکی فراوان و هەمەلایەنەیە و ناوچەیەکی فراوان و چەندین وڵاتی گەورە دەگرێتە خۆ، بەڵام لە گەڵ ئەوەشدا ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست چەمکێکی سیاسیشە و دەکرێت، وێنایەکی چڕوپڕی لێبدەین بەدەستەوە، کە کۆی ئاڵوگۆرەکانمان بۆ نمایش و ڕۆشن بکاتەوە.
لە باسی " داڕووخانی ڕۆژئاوا و پێگەی چینی کرێکار!" کە لە ئازاری ساڵی ٢٠١٧ دا بڵاوکرایەوە، بەڕۆشنی و فاکتی هێجگار جیاوازەوە نیشانم داوە، ئەمریکا و لەگەڵیدا ڕۆژئاوا داڕووخاوە. لەو باسەدا تێرمی داڕووخان مانایەکی تایبەتی هەبوو وە هەیە، مەبەست لێی ئەوەیە بە شێوەیەکی کتوپڕ ناڕووخێت، بەڵکو هێواش هێواش لەسەرەوە بۆ خوارەوە و لە خوارەوە بۆ سەرەوە دادەڕووخێت، هۆی ئەمەش تەنها سەرمایە و تێکەڵبوونی سەرمایە و بەرژوەندی کۆمپانیا جیهانیەکانە لە جیهانێکی گڵۆبالدا، کە بەتوندی پێکەوە گرێدراوە و زاڵ بووە بەسەر هەموو کۆت و بەندێکی نەتەوەیی و نیشتمانی و سنوری وڵاتدا، بەتایبەت تێکەڵبوونی بێوێنەی سەرمایەی چینی و ئەمریکی ، ئەڵمانی و چینی ، چینی و وڵاتانی کۆمەڵەی ئاسیان ، ئەمریکی و وڵاتی ئاسیان ، ئەمریکا و وڵاتانی یەکێتی ئەوروپا، چین و یەکێتی ئەوروپا، چین و ڕوسیا، یابان و ئەمریکا، ئەڵمانیا و ڕوسیا.... تاد. بەمانایەک لایەنە ڕکابەرە گەورەکانی سەرمایە هەم دژی یەکترن هەم ئاگایان لە یەکترە، یان لە بەرخاتری سەرمایەکانیان پێویستە ئاگایان لە یەکتر بێت، تا ئەو ئاستەی کە بەرژەوەندی خۆیان دەپارێزن.
لە پرۆسێسێکی بەردەوامدا، ئەم ئاڕاستەیە، ئاڕاستەی داڕووخانی ئەمریکا و لەگەڵیدا هاوپەیمانەکانی ساڵ بەساڵ گەورەتر دەبێتەوە، لە هەموو بوارە سیاسی و ئابوری و سەربازی و ئایدۆلۆجیەکان و هەروەها داڕووخانی بیرۆکەی پیرۆزی دەوڵەت و دیموکراسی و هەڵبژاردن. پرۆسێسێک لە سەردەمی تێپەڕ- انتقالی- مێژووی جیهانیدا ڕوودەدات، کە زیاتر دیمەنەکەی ئاڵۆزکردووە. سەردەمێک کە ئەمریکا ناتوانێت سەرکردەی جیهانی سەرمایەداری بکات و تاک جەمسەری ئەمریکا داڕووخاوە، لە هەمانکاتدا سیستمی داهاتوو وەک ئەڵتەرناتیڤێک دەستوبرد ناتوانێت جێگای بگرێتەوە. لەنێوان ئاوابوونی ڕۆژی ئەمریکا و ڕۆژهەڵاتنی سیستمێکی سەرمایەداری تازەی چەند جەمسەری شەوێکی تاڕادەیەک درێژ هەبوو، وە تائێستا ماویەتی. ماویەتی، بەڵام لەم نێوەدا جیهان تەنها جیهانی سەرمایەداران نیە و ئەگەری شۆڕشی پڕۆلیتێری هەمیشە ئەگەرێکە، کە ئەم ڕێڕەوە بگۆڕێت.
لە سەردەمی تێپەری سیستمی جیهانی سەرمایەداری و ئاڵۆزی سیاسی و قەیرانێکی ئابوری بێ وێنەی سەرمایەداری جیهانی و بەتایبەت ئەمریکیدا، هەروەها وەک دەرئەنجامێکی ململانێی نێوان گەورە سەرمایەدارانی جیهان و بەتایبەت نێوان وڵاتی چین و ئەمریکا، ئەمریکا ناچار بووە کە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە جێبهێلێت و چۆڵی بکات، پڕۆسەیەک کە ماوەیەکە دەستیپێکردووەو بە شکست و چۆلکردنی ئانارشیانەی لە ئەفگانستان، گەیشتە پۆینتی ئاڵوگۆڕیکی سەربەرەووخوار کە کۆی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەگرێتەوە. لەم پۆینتەوە، پڕۆژەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گەورە، یان تازەی ئەمریکی، بەتەواوی دادەڕووخێت و وردە وردە ڕوودەکاتە تەواوی ناوچە و وڵاتەکانی دیکەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. بەم پێیە، ئاڵوگۆڕێک دێتە دی لەگەڵ خۆیدا تابلۆیەکی ترمان بۆ دەنەخشێنێت، کە ئەمریکا تیایدا، تەنها یاریکەرێکە نەک هێزی یەکەم و زاڵی ناوچەکە. پرۆسەکە دەڵێی پلەی ٣٦٠ی تەواو کردووە و هاتۆتە خاڵی سفری سەرەتا. واتە ئەمریکا لەساڵی ١٩٩١وە لە جەنگی کەنداوی یەکەمەوە تائێستا کام سیاسەت و کامە ستراتیژی دیاریکردووە، دەگەڕێتەوە هەمان پۆینت، هەروەک چۆن لە ئەفگانستان گەڕایەوە پۆینتی سفر و بە گەڕانەوەی تاڵیبان دۆڕانێکی گەورەی سەربازی و سیاسی و مەعنەوی بۆخۆی تۆمار کرد. خولانەوە بە دەوری بازنەیەکدا لەساڵی ١٩٩١ وە تائێستا تەمەنی ٣٠ساڵەی خۆی تەواو کرد، بەڵام لەم خولانەوەیەدا جیهانێک لە ماڵوێرانی و جەنگ و کوشتار و ئاوارەبوون و کۆچ و نەبوونی و هەژاری و گەندەڵی و بازرگانی و زیادکردنی بەرهەمی ئەفیون و دزی ئاشکرای سەروەت و سامانی کۆمەڵگە و ئابڵوقەی ئابوری و زاڵکردنی شوناسی ئاینی و تائیفی و عەشائیری بۆ بەجێهشتووین لە ناوچەکەدا. کارەساتێکی گەورە لە ناوچەکەدا جێماوە.
داڕمانی پڕۆژەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گەورە
ئەمەریکا دوای ڕووخانی ئیمپڕاتۆریەتی بورجوازی ڕوسی کە بە سەرمایەداری دەوڵەتی ناسراوە، گۆڕەپانی ناوچەکەی بۆ چۆڵ بوو، ساڵ بە ساڵ زیاتر جەختی دەکردەوە سەر بەدیهێنانی ستراتیژی خۆی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ستراتیژی "ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گەورە – تازە" جەنگی دژی عێراق و دەرکردنی لە کوەیت سەرەتایەک بوو کە ئەمەریکا زیاتر هیوای جێبەجێکردنی ئەم پڕۆژەیەی هەبێت، پڕۆژەیەک کە کۆی وڵاتانی عەرەبی و ئیسرائیل و تورکیا و ئێران و پاکستان و ئەفگانستان دەگرێتەوە بەپێی دەقی پڕۆژەکە کە لە حوزەیرانی ساڵی ٢٠٠٤دا لە لایەن ئەمریکاوە خراوەتە بەر دەست کۆبونەوەی G8. ئەم پڕۆژە و ئامانجە دوای ١١ی سێپتمبەر گوڕو تینێکی زۆری وەرگرت بەتایبەت کە سۆزێکی جیهانی بە قازانجی خەڵکی ئەمریکا هەبوو بەرانبەر ئەو کردەوە تیرۆریستیەی ڕوویدا. بۆیە ئەمریکا دەیویست ئامانجەکانی خۆی وەک تاکە سەرکردەی سەرمایەداری جیهان بەوانی دیکە یان بە گەورە هێزەکانی بقەبڵێنێت، لەم چوارچێویەدا پڕۆژەکە دەخرێتە بەردەم گەورە هێزەکانی جیهانی سەرمایەداری لەوکاتەدا، لە پێناو ڕاکێشانیان بەدەوری سیاسەت و ستراتیژەکانی خۆیدا. ئەم پڕۆژەیە مەسەلەکانی دیموکراسی و هەڵبژاردن و گەشەی ئابوری و پریفاتیزەیشن- بەتایبەتی کردنی کەرتی دەوڵەت- بەهێزکردنی کۆمەڵگەی مەدەنی و ڕێکخراوەکانی و پەیوەست بوون بە ڕێکخراوی بازرگانی جیهانیەوە، بوونی ئیسرائیل وەک سەنتەری تازەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گەورە یان تازە... ناوەرۆکی ئاشکرای پرۆژەو ستراتیژییەکە دەنەخشێنیت. ئەم پڕۆژە و ستراتیژییە، ساڵ بە ساڵ گۆڕانی بەسەردا هاتووە و ئەگەرچی چەند لایەن و تەوەرەیەکی جێبەجێبووە، بەڵام لە دوا ئاکامدا ئەو جێبەجێ بوونەش لەم سەردەمەدا و دوای ٢٠ ساڵ بە قازانجی ئەمریکا نیە. بەتایبەت لەم قۆناغەدا وڵاتی چین زیاتر بەرگری لە بازاڕی ئازاد و ئازادی بازرگانی جیهانی دەکات، لەسەر هەڵبژاردن و دیموکراسی باو لە ناوچەکەدا هیچ لایەک کۆسپی نیە، نە چین و نە ئەمریکا و نە ڕوسیا و نە ئەڵمانیا، لە هەمانکاتدا پرۆسەی ئاساییکردنەوەی پەیوەندی وڵاتانی عەرەبی - تطبیع- لە گەڵ ئیسرائیلدا دیسان وڵاتانی گەورە هێزی سەرمایەداری کۆسپێکیان نیە و بە پرۆسەیەکی پۆزەتیڤ هەڵیدەسەنگێنن. لە هەموو ئەوانە گرینگتر ئەمریکا لە ماوەی ٣٠ ساڵ و بە دیاریکراوی لە ماوەی ٢٠ ساڵی ڕابووردوودا، تەواوی پۆتەنشیالی سەربازی و سیاسی و ئابوری و مەعنەوی و تەنانەت نفاق و ئایدۆلۆژیای مافی مرۆڤ و دیموکراسیەکەی لە دەستداوە لە ناوچەکەدا و گیرۆدەی شکستە هەم لە ئەفگانستان وە هەم لە عێراق و سوریا و پێشتر لە میسر لەکاتی ڕووخانی حکومەتی ئیخوانیەکانەوە ... نەک هەر ئەوەندە بەڵکو تەکنۆلۆژیای سەربازی و ئەمنی و جەنگی کە پێشتر بێ ڕکەبار بوو و شانازی پێوەدەکرد، ئەمڕۆ چەکەکانی باتریۆت و ڕۆکێتەکانی ساد کە گوایا گرینگترین سیستمی بەرگرین لە جیهاندا و بڕیار بوو بەرگری لە سعودیە بکەن لە لایەن حۆسیەکانی یەمەنەوە ئابڕووی برا و هەروەها لە ئیسڕائیل لە دوا ڕووبەڕووبوونەوەدا لەگەڵ حەماسدا بێ توانا مایەوە .
بەجیا لە دەقی پڕۆژەکە و ڕاگەیاندنی کە هەمووی فریوکارانەیە، ناوەرۆکی سەرەکی ئەم ستراتیژییە، ئاڵوگۆڕە لە نەخشەی ناوچەکەدا، نەخشە نەک دەقا و دەق مەبەست لێی گۆڕینی سنووری وڵاتەکان و پێکهێنانی وڵاتی تازە بێت، بەڵکو بەمانای گۆڕینی حکومەتەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دێت، کە بتوانن بە خێرایی باڵا دەستی ئەمریکا بۆ چەندین دەیە مسۆگەر بکات و لێرەوە بەئاسانی بتوانێت ناوچەکە چۆڵبکات و ڕادەستی وڵاتانی ناوچەکەی بکات و لە هەمانکاتدا ڕێگری گەورە دروست بکات بۆ نەخشەی ئابوری و سیاسی ڕکابەرە جیهانیەکانی لە ناوچەکەدا. بەتایبەت دوای ڕووخانی عێراق و لەساڵی ٢٠٠٤دا ئەم ستراتیژییە وا لێکدەدرایەوە کە جێبەجێدەبێت. ڕۆشنبیرانی دیموکراتخواز و نوسەران و قەڵەم بەدەستانی جیهان و ناوچەکە هەموو لە ئۆکسترایەکی ئەمریکیدا میوزیک ژەنبوون. بڕیار بوو باڵا دەستی ئەمریکا لە ڕێگای حکومەتەکانی نزیک بەخۆی و بازاڕێکی ئازاد و مەزادکردنی سەروەت و سامانی کۆمەڵگا بە وەبەرهێنەرانی گەورەی جیهانی و ناوخۆیی، لەگەڵ دیموکراسیەکی عەشایری و تایفی –عێراق و ئەفگانستان- بوونی هەزارەها ڕێکخراوی کۆمەڵگای مەدەنی....جێبەجێ بکرێت. لە ڕاستیدا زۆربەی ئەم خواستانە جێبەجێ بوون بێ ئەوەی بەگشتی بە قازانجی ئەمریکا بن... تەنانەت وڵاتێکی وەک قەتەر ئەمڕۆ ٢.ئۆکتۆبەر ٢٠٢١، دەستیکردووە بە هەڵبژاردن و ژنانیش لە سعودیە بازرگان و خاوەن کارن... باسی هەڵبژاردن و ئەو دیموکراسیە و بنیاتنانی دەیان هەزار ڕێکخراوی کۆمەڵگای مەدەنی هەمووی جێبەجێ بووە، بازاڕی ئازاد و فرۆشتنی کەرتی تایبەت جێبەجێ بووە، تەنانەت لە شوێنێکی وەک کوردستان کارەبا و خوێندن و کەرتی تەندروستیش هەمووی بە تایبەت کراوە....بەڵام دیسان نفوز و هەیبەتی ئەمریکا هاتۆتە خوارەوە بەهۆی شکستی مەعنەوی و سیاسی و جەنگیەوە، بەهۆی ئەوەی دەسەڵاتی بورجوازی ئەمریکا ناتوانێت لەگەڵ خواست و ویستی خەڵکی ناوچەکەدابێت، بەڵکو ئەمریکا ئەو هێزە بوو کە تەوای عێراق و ئەفگانستانی کردە گۆڕەپانی جەنگ و کوشتنی بەکۆمەڵ و گەندەڵ بازی و دزینی سەروەت و سامانی کۆمەڵگا و برەودان بە چاندنی ئەفیون و بازرگانیکردنی پێوەی و لە لایەکی ترەوە لەگەڵ کۆنەپەرسترین دەسەڵاتدارانی ناوچەکەشدا لەپێناو پترۆدۆلارەکاندا تەواوی بەندە ڕاگەیەندراوەکانی خۆی لە پەیوەند بە مافی مرۆڤەوە خستە ژێر پێوە، دوا ئەنجام بە شکستی سەربازی و سیاسی و ئابوری و مەعنەوی و ئەخلاقی ئەمریکا پرۆژەکەی بەتەواوی شکستی خوارد، بەتایبەت ئیتر کە ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ وڵاتی چین بوو بە کاری دەست و برد، لە ڕوانگەی سیاسەتی ئەمریکیەوە ناکرێت دوابخرێت.
ئەمرۆ ئەمریکا ئیتر لە ناوچەکە ئاوادەبێت، بەڵام زۆربەی هەرە زۆری خەڵکی ناوچەکە هەرگیزا و هەرگیز نایانەوێت ئەمریکا و هێزەکانی ببیننەوە. بەڵام مەسەلەی بابەتی وبناغەیی شکستەکە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا چیە؟ بۆ چێ خەڵک بێزارە لە ئەمریکا و بوونی لە ناوچەکەدا؟ مەسەلەکە سەرمایە و ئاڕاستەی سەرمایەداری نیولیبرالیزمە کەلە ساڵی ١٩٩٠ ئەمریکا دەیەوێت لە ڕێگای جەنگ و ئابڵوقەی ئابوری و دواتر لە ڕێگای "شۆڕشەکانی بەهاری عەرەبی" یەوە بیسەپێنێت بەسەر ناوچەکەدا، ئاڕاستە و سیاسەتێكی ئابوری-سیاسی نەک لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەڵکو لە نێو ئەمریکا خۆیدا فەشەلی گەورەی دروستکردوە و ئاستی هەژاری و بێکاری و بێخانەولانەیی و هەڵئاوسان وقەرزەکانی دەوڵەتی بە پێوانەیەکی مەترسیدار بردۆتە سەرەوە، کە پڕۆلیتاریای ئەمریکا هیچی نەماوە لە دەستی بدات و لە بەردەم هەستانێکی چینایەتیدا وەستاوە. بۆ خەڵکی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ڕۆشن بۆتەوە کە هاتنی ئەمریکا و داگیرکاری و ئابڵوقەی ئابورییەکانی نەک لە پێناو خەڵکی ناوچەکەدا نیە بەڵکو دژی ئەوانە، بۆ پرۆلیتاریای ناوچەکە بوونی ئەمریکا، واتە زیاتر چەوسانەوە و کەمی کرێ و هاتنە خوارەوە لە ڕادەبەدەری تێڕوانینی پۆزەتیڤانە بۆ ژیان و ئایندە، بێکارەبایی و بێ ئاوی پاک بوونە، ترس لە مەترسی جەنگ لە هەر ساتێکدا و گرانی و بێکاری هەمە ڕۆژەش بەهۆی ئابڵوقەی ئابوری و هەروەها پێدانی دارێکیشە بەدەستی بورجوازی ناوچەکەوە بۆ سەرکوتی خەڵکی ناڕازی بەهۆی ترسی دەرەکیەوە، و شەرعیەتدانە بە سیاسەتی سەرکوتگەرانە و سەپاندنی هەژاری بەهۆی ئابڵوقەی ئابوری و هەڕەشەی جەنگەوە، دەرگیر بوونە لەگەڵ شەڕی تایفی و کوشتن و بێسەروشوێنکردنی سەدان هەزار کەس لەسەر بناغەی شوناسی تایفی، کۆچکردنی زۆرەملێ بەپێی شوناسی تایفی و هەوڵدان بۆ گۆڕینی دیموگرافیای ناوچە جیاوازەکان، کۆچ بۆ دەرەوەی وڵات بە لێشاو لە ئاستی چەند ملوێنیدا. بە ڕۆشنی سەرمایە و ئامانجەکانی و ئاڕاستەکانی دژ بە ویست و ئامانجەکانی زۆربەی هەرە زۆری دانیشتوانی جیهان و ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە. خۆ ئەگەر ئەمریکا خۆشگوزەرانی و ئازادی بۆ ناوچەکە بهێنایە، بێگومان خەڵک ئاسودە و ئارام دەبوو، وە ئەمریکا سەرکەوتنی گەورەی تۆمار دەکرد، بەڵام ئەوە خەیاڵاتی ڕۆشنبیرێکی دیموکراسییە لە سەروبەندی ڕووخانی دەسەڵاتی قەومی عێراقدا. سەرمایە وسەرمایەداری لەگەڵ خۆشگوزەرانی زۆربەی دانیشتواندا کوجا مەرحەبا.
سەرفکردنی پارە و پولێکی خەیاڵی لە هەردوو جەنگی عێراق و ئەفگانستاندا و سەرهەڵدانی قەیرانی ئابوری ساڵێ ٢٠٠٨ و بەردەوامی و قووڵ بوونەوەی ئەم قەیرانە بەتایبەت لە ئاستی نێو خۆی ئەمریکا و چوونە سەری قەرزی دەوڵەتی ئەمەریکا بۆ ئاستێکی ترسناک هەر ئێستا و پێش بڕیاردانی کۆنگرێس لەسەر نەخشەکەی بایدن لەسەروو ٢٨ تریلیۆن دۆلارەوەیە، ئەگەر دەنگ بدەن لەسەر نەخشەکەی ئەوا دەچێتە سەروو ٣٠ تریلیۆنەوە، هەروەها چاپکردنی دۆلاری بێ پشتیوانە بە ڕێژەیەکی فراوان و ترسناک کە نرخی هەڵئاوسانی بە ئاستێکی هێجگار بەرز گەیاندووە. لەباری جیۆسیاسی و پێگەی جیهانیەوە، چوونە سەری پێگەی چین وەک هێزێکی زەبەلاحی سەرمایەداری جیهانی لە دونیادا و شکستی "شۆڕشەکانی بەهاری عەرەبی"، دەرکەوتنەوەی دووبارەی ڕوسیا وەک هێزیكی سەربازی زەبەلاح و مل نەدانی یەکێتی ئەوروپا بە هەموو سیاسەتەکانی ئەمریکا و دواجار هاتنی پەتای کرۆنا و قوڵبوونەوەی زیاتری قەیرانی ئابوری. هەموو ئەوانە پێکەوە ئەمریکای ناچار کرد کە شکستەکەی مسۆگەر بکات و بەم پێیە نەتوانێت ستراتیژییەکەی خۆی بە ئەنجام بگەیەنێت. لەم قۆناغەدا ئەمریکا ناوچەکە چۆڵ دەکات، بەڵام هێزە نەیارەکانی ئەمریکا لە هەموو کات بەهێزترن، بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا لە سایەی ڕۆکێت بارانی هێزە نەیارەکانیدا هەمیشە لە مەترسیدایە، ئەمنیەتی ئیسڕائیل لە هەموو کات مەترسیدارترە، وڵاتی چین ڕۆلێکی کاریگەری هەیە لە ئاستی ئابوری و بازاڕی جیهانی عەرەب و بەتایبەت سعودیە و ئیمارات و میسر و هەروەها پاکستان و ئێران و تورکیا و کۆی ولاتانی ئەفریقاشدا، ئەمە بەجیا لەوەی کە بەتەنها ئەمریکا ناتوانێ هیچ کێشەیەک لە ناوچەکەدا چارەسەر بکات. چارەسەرنەکردنی کێشەی ئیسرائیل- فەڵەستین و بەجێهێشتنی بۆ نادیار، سوریا زیاتر لە ژێر کۆنترۆڵی ڕوسیادایە دوای ئەویش تورکیا، ئەمریکا لە عێراق گیرۆدەیە بە دەست ئێران و ئابوری چینەوە، دەبێت لە کۆتایی ئەمساڵدا عێراق چۆڵ بکات، لە بواری بازرگانی تەکنۆلۆژیای چەک و ڕۆکێت و ژێردەریاییەوە گیرۆدەیە بەدەست ڕوسیاوە بەتایبەت لەم ناوچەیەدا.
بۆ ئەمەریکا، پۆینتی سەرەکی چینە، واتە ئەمریکا وەک وڵاتێکی سەرمایەداری گەورە لە پێناو مانەوەی خۆیدا وەک ڕابەری ڕۆژئاواو سەرمایەداری جیهانی، پێویستی بەوە هەیە کە چین ئابڵوقە بدات و ڕێگا لە پێشرەوی و گەشەی بەردەوامی ئابورییەکەی بگرێت. بەڵام ئەم ئامانجە سەرەکیە، تەنها هۆکار نیە بۆ چۆڵکردنی ناوچەکە لە باری سەربازی و گرینگی پێدانیەوە، بەڵکو لە گەڵیدا، چڕبوونەوەی سەرمایە لە وەبەرهێنانی نەوتدا بە کۆتایی خۆی گەیشتووە، واتە نەوت و دەرهێنانی نەوت و ناردنی و فرۆشتنی ئیتر ناتوانێت لە ململانێی نێوان کەرتە جیاوازەکانی وەبەرهێنانی سەرمایەدا، ململانێ بکات و کەڵەکەی سەرمایە زیاتر بکات، واتە ناتوانێت کە بواری تازەی دیکەی وەبەرهێنان لە چەندین ڕشتەی دیکە بکاتەوە کە قازانج هێنەر بن. بۆیە نەوتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە سایەی وەبەرهێنانی سەرمایە لە وزەی نوێبوەوەدا ئەو بەهایەی بۆ ئەمریکاو بەگشتی بۆ بازاڕی جیهانی هێواش هێواش بەرەو کەم بوونەوەیەکی گەورە ملی ناوە و ملدەنێت. هەروەها هۆکارێکی دیکەی گرینگ ئەوەیە کە ئەمریکا بەکردەوە لە عێراق و ئەفگانستان و سوریا دا شکستی خواردووە، بەرانبەر بە ئێران شکستی گەورەتری خواردووە، هەموو نەخشەکانی بۆ هێنانە سەرکاری ئیخوانیەکان لە ناوچەکەدا دیسان شکستی گەورەی خوارد، بەتایبەت دوای ڕووخاندنیان لە میسر، بەگشتی "شۆرشەکانی بەهاری عەرەبی" کە ئەمریکا و لەگەڵیدا ئیخوان موسلمین و ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی بۆ جێبەجێکردنی پرۆژەکەیان چاویان تێبڕیبوو شکستی خوارد. تورکیا و بەتایبەت پاکستان ئەو هاوپەیمانە گرینگەی پێشوو نەماون بۆ ئەمریکا و تەنانەت ئیسرائیل پێگەی پێشووی لەدەستداوە بۆ ئەمریکا. سەرەڕای ئەوانە هێزە ئیسلامیەکانی بەرهەڵستکاری ئەمریکا کە سەر بە ئێرانن یان نزیکن لێی، ناوچەکەیان تەنیووە بە ڕێگرتن لە سیاسەتی ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی، لە سوریاو لوبنان و عێراقەوە بگرە تا دەگاتە یەمەن. لەگەڵ ئەوانەشدا لە نیو بزوتنەوەی پڕۆلیتاریادا، بەرگرییەکی خاباتکارانە هەیە دژ بە تایبەتیکردنی کەرتی وزە لە ناوچەکەدا.
چین هەم هۆکارێکە بۆ چۆڵکردن، هەم پەردە و پڕوپاگەندەیەکی گرینگە لە ئاستی ناوخۆیی ئەمریکا بۆ داپۆشینی شکستەکانی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا و ڕەواییدان بە سیاسەتەکانی لەبەرانبەر چیندا لە ئاستی ڕای گشتی نێوخۆدا، ئەگەر چی ئاستی باوەڕبوون بە دەسەڵاتدارانی چینی بورجوازی ئەمریکا بە تایبەت لە نێو لاواندا هێجگار زۆر دابەزیووە. ئەمریکا وەک هێزی یەکەمی سەرمایەداری جیهانی دوا هەناسەکانی خۆی دەدات، بەڵام دوا هەناسە دەکرێت درێژە بکێشێت بەهۆی تێکەڵاوبوونی لە ڕادەبەدەری سەرمایەی جیهانیەوە، بەتایبەت کۆمپانیا جیهانیەکان. شکستی ئەمریکا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، زیاتر جەخت لەم قسەیەی ئێمە دەکاتەوە.
بەکورتی سەرنجێک لە سەر ئاڵوگۆرە تازەکانی ئەم دواییەی دوای شکستی ئەفگانستان دەدەین لە ناوچەکەدا، ئەوەندەی پێویست بێت ڕەنگدانەوە جیهانیەکەشی ئاماژە پێدەکەین.
ئاڵوگۆڕە تازەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست
ئەمریکا لە چۆڵکردنی ئەفگانستاندا هەمان سیاسەتی ترامبی پیادە کرد "ئەمریکا یەکەمە"، لەم ڕووانگەیەوە پرسی بەهیچ هاوپەیـمانێکی نەکرد، تەنانەت بەریتانیاش، بەڵکو هەوڵی سەرەکی ڕزگارکردنی هێزەکانی خۆی بوو. ئەم سیاسەتە ڕاستەوخۆ دەرئەنجامی زیانباری لێکەوتەوە بۆ پەیوەندی نێوان ئەمریکا و هاوپەیمانانی ئەوروپیی و جیهانیش. هەر زوو وەزیری بەرگری ئەڵمانیا کرامب-کارنباوەر لە ١٨ی سێبتمبەر ٢٠٢١دا داوای پێکهێنانی هێزی سەربازی ئەوروپی کرد بۆ دەخاڵەتکردنی خێرا. بەڵام وەڵامی ئەمریکی بۆ شکستی ئەفگانستان کۆنگرە یان هاوپەیمانی تازەی "ئۆکۆس" بوو لە گەڵ بەریتانیا و ئوسترالیا، کە ئەمەیان بەتەواوی پشتی متمانە و پەیوەندییەکانی نێوان ئەوروپا و بەتایبەت فەرەنسا و ئەمریکا وبەریتانیا و ئوستڕالیای خستە ژێر پرسیارێکی گەورەوە، بەهۆی هەڵوەشاندنەوەی گرێبەستی ژێردەریاییەکانی نێوان فەرەنسا و ئوسترالیا. بەڵام لە ڕوانگەی ئەمریکیەوە، سیاسەتێکە بۆ ئابڵوقەی وڵاتی چین، هاوپەیمانیەک کە زەرەرێکی دووبارە گەورەتری دا لە پەیوەندی نێوان ئەوروپاو ئەمریکا. هەرزوو بەرپرسی سیاسەتی دەرەوەی یەکێتی ئەوروپا جۆزێب بۆریل ڕایگەیاند کە پێشتر ئاگاداری ئەو ڕێکەوتنە ئەمنیەی نێوان ئەو ٣ وڵاتە نین و هەروەها هەریەکە لە وەزیری دەرەوەی فەرەنسا و سەرۆکی کۆمیسیۆنی ئەوروپا ئەرسۆلا فون دێر لايين و وەزارەتی دەرەوەی ئەڵمانیا ناڕەزایەتی خۆیان بەرانبەر ئەو کارەی نێوان ئەمریکا و ئوسترالیا دەربڕی کە گرێبەستە ژێر دەریاییەکانی نێوان ئوستراڵیا و فەرەنسایان هەڵوەشاندۆتەوە... لە دوای ئەم ڕووداوانە ئەمریکا لە ٢٤ی سێپتمبەردا کۆبونەوەی بەرەی دیبلوماسیی کە بەناوی "کواد" وە ناسراوە ساز کرد. ئەم بەرەیە پێکهاتووە لە یابان و هند و ئوسترالیا و ئەمریکا، بەهەمان شێوە بۆ ئابڵوقەدانی چین و هەروەها هەوڵدان بۆ بەهێزکردنی و گۆڕینی بۆ هاوپەیمانیەکی ئەمنی. مەبەست لە باسکردنی ئەم ئاڵوگۆرانە ئەوەنیە کە دەرئەنجامی شکستی ئەمریکا بێت لە ئەفگانستان، بەڵکو ستراتیژی ئەمریکی لەبەرانبەر چیندا چەند ئاڕاستە و ڕەهەندە، بەڵام ڕوودانی هەموو ئەم ئاڵوگۆڕانە لەگەڵ ئەوروپادا، مانایەکی دیکە دەبەخشێت بە کۆی ئەو هاوپەیمانیە مێژوویەی کە لەنێوان ئەمریکا و ئەوروپادا هەیە بۆ ماوەی زیاتر لە هەفتا ساڵ و بە شێوەیەکی زەق دەیخاتە ژێر پرسیارەوە و لەگەڵیدا مانەوەی خودی ناتۆش دەچێتە ژێر پرسیار و گومانێکی گەورەوە. بەڵام ئەم ئاڵوگۆڕانە بەگشتی بێ متمانیەیی بە هاوپەیمانی لەگەڵ ئەمریکا لە ئاستی جیهانیدا لاوازتر دەکات.
کۆی ئاڵوگۆرەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە باری جوڵانەوەی میلی کاتژمێر و سفری تەلەفۆنەکەوە هەر هەمان شێوە و شێوازی ئەو ڕووداوانەیە کە لە ئەفگانستان ڕوویداوە، واتە هەروەک لە وتاری "تاڵیبان ڕووخا- تاڵیبان دەسەڵاتدارە" دا ئاماژەمان پێکرد، کە پا ش ٢٠ ساڵ هەمان هێزی ئیسلامی دەسەڵات دەگرێتەوە دەست کە ئەمەریکا خۆی ڕووخاندی. لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا ئەم شکستە گەورەیە، لە باری فۆرمەوە هەمان شێوەیە، بەڵام دیارە بە قەبارەیەکی جیاواز و بە شێوازی جیاواز.
ئەگەر سەرنجێک بدەین لە باری عێراق ئەوکات دەبینین کە ئەمریکا ماوەیەکی زۆرە پلانی هەیە و دایناوە بۆ چۆڵکردنی عێراق و دووبارە سازدانەوەی لە چوارچێوەی نەخشەی خۆیدا بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بەم پێیە هەوڵدان بۆ مانەوەی هەیبەت و پێگەی سیاسی و ئابوری خۆی هەم لە عێراق وە بەهۆیەوە لە ناوچەکەشدا. لێکهەڵپێکانی عێراق لەگەڵ وڵاتانی دیکەی عەرەبی کە هاوپەیمانیان هەیە لەگەڵ خۆیدا، سعودیە و میسر و ئیمارات و قەتەر و ئوردون....لە ڕێگای پڕۆژەی گەورەی ئابوری و کردنەوەی سنورەکان و ئاڵوگۆڕی ئابوری و ئەمنی هاوبەشەوە لە چوارچێوەی هێشتنەوەی ئاستێک لە ئارامی و ئاسایش بۆ ناوچەکە پاش چۆڵکردنی تەواوی هێزەکانی خۆی لە عێراق و ناوچەکەدا. وەتەنانەت گرێدانی کۆی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە ئیسڕائیل یان لایەنی کەم لەباری ئابورییەوە دەرگایەکی کراوەی هەبێت. لەم چوارچێوەیەدا دەبینین کە پرۆژەی شام هاتۆتە پێشەوە لە نێوان ئوردن و میسر و عێراقدا، هەروەها کۆبونەوەی وڵاتانی هاوسێی عێراق بە هاوبەشی فەرەنسا دەبەسترێت لە بەغدا...هەڵبژاردنی پێشوەختە دەکرێت لە پێناو دانانی حکومەتی جێگیر تر و نزیکتر لە ئەمریکاوە....کوردستان زیاتر بە بەغداوە دەلکێنرێت و ئەوانەش کە دوێنی باسی ڕیفراندۆم و سەربەخۆییان دەکرد، ئەمڕۆ "بەغدا ناوەندی ىڕیارە" یان کردووە بە هۆنراوە، سوێند بە یەکپارچەیی خاکی عێراق دەخۆن.
بەڵام ئاڵوگۆڕەکان هەمەلایەنەیە، بەشێکی لە چوارچێوەی نەخشەی ئەمریکادا دەڕواتە پێشەوە، یان ئەمریکا دەیەوێت ئاڵوگۆڕەکان بەو شێوەیە بێت کە دەخوازێت، بەڵام کۆی ئاڵوگۆڕەکانی ناوچەکە بە ئاڕاستەیەکی دیکە، وە لە بەرژەوەندی نەیارەکانی ئەمەریکا دەچێتە پێشەوە. تەنانەت لە عێراقدا ئاڵوگۆڕەکان بە ئاڕاستەیەک ناڕوات کە ئامانجەکانی ئەمریکا بپێکێت، وە خودی پرۆسەی هەڵبژاردنی پێشوەختە کە ڕاستەوخۆ سیاسەتی ئەمریکا و هێزەکانی لایەنگری بوو لە عێراقدا، ئاڕاستەکەی وا نیشاندەدات کە بەقازنجی ئەمریکا نەشکێتەوە، بەتایبەت دوای دانپیانانی شکست و دۆڕاندنیان لە ئەفگانستان و کۆی ئاڵووگۆڕەکانی کە لە ناوچەی شامدا ڕوویان داو ڕۆژانە ڕوودەدەن، تائێستا بە قازانجی هێز و حکومەتە نەیارەکانی ئەمەریکا بووە.
لە ناوچەی شامدا بەگشتی کە مەبەستم لێی هەموو وڵاتەکانی سوریا و ئیسڕائیل و ئوردون و لوبنانە، هێز هاوسەنگی بەزەرەری ئەمریکاو هاوپەیمانەکانی شکاوەتەوە. شکاندنی ئابڵوقەی سەر سوریا، ئابڵوقەیەک بە ناوی "قەیسەر" ەوە، ئەمریکا زۆر بە توندی سەپاندبووی بەسەریدا بە بڕیاری ئەمریکا خۆی درزی تێکرد کە سەرەتایەکە بۆ داڕمانی ئەم بڕیارە. درزی تێکرد بەوەی کە ڕێگای دا کە گازو کارەبا لەڕیگای سوریاوە بگەیەنرێتە لوبنان، گازی میسری و کارەبای ئوردونی. ئەم بڕیارەی ئەمەریکا پاش ئەوە دێت کە ئێران و حزب اللە بڕیاریان دا کە گاز و نەوتی ئێرانی دەگاتە لوبنان و هەڕەشەیان کرد لە وەستاندنی کەشتیە بارهەڵگرەکان و بەم پێیە ٣ کەشتی بارهەڵگری گازۆیل لە ٣ کاتی جیاوازادا ، گەیشتە سوریا و لەوێشەوە بەتەنکەر برا بەرە و لوبنان. لە هەمانکاتدا ڕێرەوەی بەستنەوەی پەیوەندییە دیبلۆماسیەکان لەگەڵ سوریادا دەستپێدەکاتەوە و فرۆکەکانی وڵاتان بەرە و فرۆکەخانەی دیمەشق دەفڕن کە کۆتا دانەیان فڕۆکەی پاکستانی وئوردونی بوو، بەهێزکردنەوەی پەیوەندی نێوان ئوردون و سوریا و کردنەوەی سنوری ڕەسمی-جابر- ی نێوانیان و پێکهاتنی حکومەتی لوبنان و هاتوچۆی وەفدی ڕەسمی نێوان لوبنان و سوریا و ئوردون سوریا. دەرکردن و پاککردنەوەی دەرعا –دەرعا بەلد- لە تیرۆریستەکان، ئەمڕۆ ٣ی ئۆکتۆبەری ٢٠٢١ مەلیکی ئوردون بە تەلەفۆن لەگەڵ سەرۆکی سوریا قسەی کردووە. خواستی هێزەکانی قەسد و پەیەدە لە ئەمریکا کە پێش ئەوەی سوریا بەجێبهێلێت ئاگاداریان بکاتەوە، فۆکەس کردنە سەر کۆبونەوەی ئایندەی جنێف لە نێوان ئۆپۆزسیۆن و حکومەتی سوریدا کە لەم مانگەدا دەبەسترێت لە لایەن وڵاتانی ڕۆژئاواوە و لە پێشیانەوە ئەمریکا، پۆینتێکی تر ئەوەیە کە سوریا دووبارە بەسترایەوە بە تۆڕی ئەمنی ئەنترۆپۆلەوە کە لە ساڵی ٢٠١٢وە دەرکرابوو لە سیستەمەکەی. لە ڕوانگەی بورجوازی جیهانیەوە بە ئەمەریکاو ئەوروپاشەوە ئەوە ڕۆشن بۆتەوە کە حکومەتی سوریا دەمێنێت و ناڕوخێت، ئامانجێک کە ئەمەریکا و تورکیاو وڵاتانی کەنداو دایاننابوو لە ساڵێ ٢٠١١وە لە چوارچێوەی "شۆڕشەکانی بەهاری عەرەبی" دا. لێرەدا سیاسەتی ئەمەریکی سەردەمی ئۆباما ئەوەبوو کە حکومەتی سوریا بە چەند مانگێک دەڕوخێت، بەڵام پاش ١٠ ساڵ هەمان حکومەت لەسەر کارە، دەڕوخێت بەڵام ناڕوخێت! هەمان شێوەی ئەفگانستان تاڵیبان ڕووخا- تاڵیبان دەسەڵاتدارە. ئیسرائیل بەجیا لەوەی کە بەشێک بوو لە پڕۆژەی ڕووخاندنی حکومەتی سوریا، ئەمڕۆ لە بەرانبەر هێزێکی ئێرانیدا وەستاوە کە نزیکە لێی و لەسوریا دامەزراوە، بەجیا لەوەی کە حزب اللە تواناییەکانی لە دەوڵەتانی ناوچەکە کەمتر نیە و لە بەرانبەر ئیسرائیڵدا وەستاوە پێشی بە باڵادەستی تەکنۆلۆژیای جەنگی ئیسڕائیل گرتووە. بۆیە ئیسڕائیل ناچار بوو کە هانا بۆ ڕوسیا بەرێت و لەماوەی چەند ساڵی ڕابووردوودا چەندین جار سەرۆک وەزیرانی ئیسڕائیل بۆ ئەم مەسەلەیە سەردانی ڕوسیای کردووە. لە هەموو ئەوانە دیارتر بوونی ڕوسیایە لە سوریا بە بنکەیەکی گەورەی سەربازی و تەکنۆلۆژیای تازەوە کە کۆی دیمەنەکەی بە زەرەری ئەمریکا شکاندۆتەوە. کێشەی فەڵەستین لە شوێنی خۆی داخراوە، ئەمریکا نەدەتوانێت کارێک بکات، وە نەدەتوانێت دەستبەرداری بێت. ئەو هەلومەرجە بەتەواوی زەربەی سیاسی و مەعنەوی داوە لە ڕاست و دروستی سیاسەت و کارەکانی ئەمریکا لە ناوچەکەدا.
ئەمڕۆ بە پێچەوانەی کاتی ترامپەوە، ئەمریکا گفتوگۆکانی لە گەڵ ئێراندا دەستپێکردۆتەوە لە پەیوەند بە کێشەی ئەتۆمیەوە، نەک هەر ئەوەندە بەڵکو وەک تێبینی دەکرێت، دوای هاتنە سەرکاری حکومەتی تازەی ئێران و بوونی ئێران وەک ئەندامی سەرەکی ڕێکخراوی شەنگەهای و هەروەها شکستی ئەمریکا لە ئەفگانستان و فشاری وڵاتانی ئەوروپا و چین و ڕوسیا بۆ دووبارە ڕێکەوتنەوە، ئەمڕۆ ئێران مەرج دادەنێت بۆ ئەمریکا. بەڵام پۆینتێکی لەوە گرینگتر نزیک بوونەوەی ئێرانە لە وڵاتانی کەنداو بەتایبەت لەگەڵ وڵاتی سعودیە، کە دوای ٤ جار لە گفتوگۆی ڕاستەوخۆی نێوانیان لە بەغدا، واسەرنج دەدەرێت، کە گفتوگۆکان ئاکامێکیان هەبێت. لە هەمانکاتدا ئێران توندو تیژی و هێزی خۆی بە ئاشکرا نیشانی ئیسڕائیڵ و ئەمریکا دەدات لە زەڕبەلێدانی کەشتیەوە بگرە تا دەگاتە هێرشی سیبریانی و لێدان لە هێزەکانی ئۆپۆزسیۆنی ئێرانی کە لە کوردستانی عێراق نیشتەجێن. کۆی ئاڵوگۆڕەکان لە وڵاتانی کەنداودا فرە ڕەهەندە لە سەرهەڵدانی هەڵبژادنەوە بگرە تا دەگاتە کرانەوەی کۆمەڵگەی سعودیە و هەوڵدان لە خۆ ڕزگار کردن لە نەریت و ڕۆشنبیری وەهابیزم، تا فراوانبوونەوەی بێ متمانەیی بە دەسەڵاتی ئەمریکا بەتایبەت دوای ڕووداوەکانی ئەفگانستان.
لەم نێوەدا تورکیا ئەگەرچی دەیەوێت لەم هەلومەرجە تێپەڕەی سیستمی جیهانی سەرمایە سوود وەربگرێت لە کەلێنی نێوان زلهێزەکان، بەڵام لە هەمانکاتدا چەندین هەنگاو لە ئەمریکا دوور کەوتۆتەوە ئەگەرچی لە هەلومەرجی ئێستادا نەدەتوانێ دەستبەرداری ئەمریکا بێت وە نە دەیەوێت. لەمبارەوە پەیوەندییەکانی تورکیا لە باری بازرگانی و سەربازی و ئابورییەوە لەگەڵ ڕوسیاو چین هێجگار چۆتە پێشەوە وە ئەمە بە زەرەری پەیوەندی نێوان ئەمریکا و تورکیا تەواو بووە و دەبێت. بەتایبەت ئەوەی ئەمریکا وناتۆی سەرقاڵ کردووە، ئەوەیە کە تورکیا جورئەتی کرد کە چەکی بەرگری ڕوسی بکرێت و لە وڵاتەکەیدا کە وڵاتێکی ناتۆییە، دایمەزرێنێت. ئەمڕۆ تورکیا بە کردار دەیەوێت هەنگاو بە هەنگاو لە سیاسەتەکانی "شۆرشی بەهاری عەرەبی" دور بکەوێتەوە، لە میسر زۆر نزیک بۆتەوەو پەیوەندی دیبلۆماسیان ئاسایی بۆتەوە، لەگەڵ ئیماراتی عەرەبی بەهەمان شێوە پەیوەندیی بازرگانیان بە‌هێز بووە، لە وانەش گرینگتر چەند جارێک سەرۆکی دەزگا ئەمنیەکانی سوریا و تورکیا یەکتریان بینیوە و پێشبینی دەکرێت، کە پەیوەندی نێوان سوریا و تورکیا ئارامتر بێتەوە، و بە شێنەیی ئاسایی بێتەوە.
بێگومان لە بەرانبەر ئەم ئاڵوگۆڕە فراوانەی ناوچەکە، ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی بێ هەڵوێست نەبوون و دانەنیشتوون و پەرچەکرداری خۆیان بۆ هەر هەنگاو سیاسەتێکی ڕکابەرەکانیان هەبووە، بەڵام باسی ئێمە باسی هاتنە خوارەوەی کێرڤی توانایی و پێگەی ئەمریکایە لە ناوچەکەدا بە قازانجی ڕکابەرە جیهانی و ناوچەیەکانی، بە بەراورد لە گەڵ ساڵەکانی پێشوو لە ماوەی ٣٠ ساڵی ڕابوردوودا. مەبەست ئەوەیە کە ئەمەریکا لە هێزی یەکەمی ناوچەکەوە، لە دەسەڵاتداری موتڵەقی ناوچەکەوە، تا ساڵی ٢٠٠٨، لەو کاتەوە هێواش هێواش دەگۆڕێت بۆ هێزێک لە هێزەکانی ناوچەکە. واتە ساڵ بەساڵ کێرڤی مانەوەی وەک هێزی یەکەم دادەبەزێت و تا دەگاتە ئەوەی کە ناوچەکە بەجێبهێلێت، بێ ئەوەی هیچ کێشەیەکی ناوچەکەی لە ڕوانگەی بەرژەوەندییەکانی خۆیەوە چارەسەر کردبێت. بەم مانایە ئەمریکا لە ناوچەکەدا دەمێنێت بەڵام بە پێگەیەکی لاوازەوە، کە هەریەکە لەچین و ڕوسیا بەشێك لە نفوزو پێگەکەی دەبەن و لە ئاستی ناوچەکەشدا، بە زەرەری پێگە و نفوزی هاوپەیمانانی ئەمریکا لە ناوچەکەدا تەواو دەبێت، بە بەراورد لەگەڵ قۆناغی پێشوودا.
ئاڵوگۆڕە سیاسیەکان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، لەم هەلومەرجی تێپەڕەدا، بروسکە ئاسا دەڕۆنە پێشەوە، ململانێی نێوان وڵاتە گەورە سەرمایەدارییەکانی جیهان و ناوچەکە ڕۆژانە ئاڵوگۆڕی بەسەردا دێت وبەم پێیەش هێزگەلە بورجوازییە لۆکەڵییەکان، وەک هێزەکانی شیعەی ئیسلامی، سوننە قەومی- تایفیەکان، هێزەکانی بزوتنەوەی کوردایەتی لە کوردستانی عێراقدا یان هێزەکانی پەیەدە و کۆنترا تیرۆریستەکان و سوپای ئازاد لە سوریا ... لە چوارچێوەی ئەو ململانێ و کێبەرکێیانەدا ئاڵوگۆر بەسەر هەڵوێستی سیاسی و تەنانەت پێگەی سیاسیاندا دێت. هەلومەرجی تێپەڕ بەجیا لە یاسای جوڵانەوەی مێژوویی تایبەت بەخۆی، دەرکەوتەکانی لەئاستی سیاسیدا گەلێک فراوان دەبنەوە، کە ئەستەمە بە لێکدانەوەی سیاسەت لە هەلومەرجی ئاساییدا شرۆڤە بکرێن. بۆ نمونە، تورکیا ئەندامێکی گەورەی ناتۆیە بەڵام چەک لە ڕوسیا دەکڕێت، هندستان ئەندامی سەرەکی ڕێکخراوی شەنگەهایە بەڵام ململانێیەکی سیاسی و تەنانەت سەربازی سەختی لەگەڵ وڵاتی چیندا هەیە، میسر هاوپەیمانی سەرەکی ئەمریکایە لە ناوچەکەدا بەڵام لە گەڵ ڕوسیا و چیندا هاوپەیمانترە. لە سوریا پەیەدە و هێزەکانی قەسەد، لەگەڵ ئەمریکان بەڵام لەگەڵ ڕوسیا و تەنانەت حکومەتی سوریادا جۆرێک پەیوەندیان هەیە. بۆیە دەبینین لە وڵاتێکی وەک عێراق و سوریاو یەمەن و لیبیا ....ئاڵوگۆڕ بەسەر پێگەی لایەنە سیاسیەکاندا زۆر ئاساییە بەپێی ئاڵوگۆڕی هاوسەنگی هێز لە نیوان وڵاتانی گەورە هێز و ناوچەکەدا، ئاڵوگۆڕی بەسەردا دێت. لە عێراقدا، مالکی سەرۆک وەزیران لە گەرمەی شەڕی داعشدا لادەبرێت و عەبادی لە جیاتی دادەنرێت و دواتر عەبادی لادەبرێت و عەبدولمەهدی دادەنرێت، بەم شێوەیە ئاڵوگۆڕەکان بەردەوامە. تێگەیشتن لەوەی کە یاسای جوڵانەوەی مێژوو لەم قۆناغەدا پشت دەبەستێت بە ئاڵوگۆڕێک لە پەیوەندی نێوان سیاسەت و ئابوری، بە جۆرێک کە ئەو پەیوەندییە جیاوازە لە گەڵ هەمان پەیوەندی لە هەلومەرجی ئاسایی و ئارامی لە ئاستی جیهانی یان لۆکەڵیدا. لە هەلومەرجی تێپەڕدا سیاسەت وە هەنگاوی سیاسی هەنگاوێک پێش ئابوری دەکەوێت، بە جیاواز لە هەلومەرجی ئاسایی کە ئابوری تیایدا چەندین هەنگاو پێش سیاسەت دەکەوێت. مەسەلەی سەرەکی لە سەردەمەکانی تێپەڕدا، یەکلایکردنەوەی هێز و پێگەی سیاسیە بۆ گەورە هێزەکان لە ئاستی جیهانیدا وە بۆ ئەوانی دیکە لە ئاستی لۆکەڵی و ناوچەیدا.
پڕۆلیتاریا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست
ڕۆژهەلاتی ناوەڕاست هەم هەڵقەیەکی سەرەکی یەکلایکردنەوەی سیستمی تازەی جیهانە، وە هەم ناوچەیەکە زۆر بەفراوانی دژایەتی و ناکۆکییە چینایەتیەکان تیایدا هێجگار بەرچاو زەق دەردەکەون. لەم ناوچەیەدا چینێکی بەژمارە گەورەی پڕۆلیتاریا هەیە لە ئێرانەوە بگرە تا میسر و ئیمارات و جەزائیر و عێراق و تورکیا، ناڕەزایەتی پڕۆلیتێری بەرفراوان و فرە ڕەهەند و داواکارە لە پاکستانەوە بگرە تا ئێران و میسر و تورکیا و عێراق و مەغرب. هەموو زەمینە بابەتیەکانی قوڵبوونەوەی ململانێی چینایەتی و ڕۆشنتر دەرکەوتنی ناوەرۆکی ئەم خەباتە ئامادەیە. بەڵام پڕۆلیتاریای ئەم ناوچە فراوانە پێویستە کە چاوێک بخشێنێتەوە هەم بەسەر بزوتنەوەی خەباتکارانەی خۆیدا، هەم ئاڵوگۆڕە سیاسیەکانی ناوچەکە لە ماوەی ٢٠-٣٠ساڵی ڕابووردا لە نێویاندا بە دیقەتەوە سەرنج بداتە نەک تەنها "شۆڕشەکانی بەهاری عەرەبی" کە وەک چینێک وە نوێنەرانی چینی پڕۆلیتاریا هاوبەشی سەرەکیان نەبووە تیایدا، بەڵکو شۆڕشی ئێران و هەڵسەنگاندن و دەرس وەرگرتن لەم "شۆڕشانە" پۆینتێکی سەرەکیە بۆ تێگەیشتن لە بزوتنەوە کۆمەڵایەتیەکان و شۆرشە پڕۆلیتاریەکان و هەروەها مەسەلەی جیاکردنەوەی ڕیزی چینایەتی پڕۆلیتاریا وەک مەسەلەیەکی بابەتی و گەورەی بەردەم هێزی خۆیان. بەو ئاستەی پڕۆلیتاریا هەنگاوێکی عەمەلی دەنێت وەک چینێکی کۆمەڵایەتی بەهەمان پێوانە ڕۆژهەڵاتیکی ناوەڕاستی تر دەردەکەوێت، بەهەمان ئاست بەقازانجی پڕۆلیتاریا و خەڵکی زەحمەتکێش دەشکێتەوە. لە هەموو بار و گریمانەیەکدا، ئاوابوونی ئەمریکا وەک هێزێکی سەربازی و بنکە و سوپاکانی لە ناوچەکەدا، خزمەتێکی گەورە دەکات بە خەباتی چینایەتی پڕۆلیتاریا لە ناوچەکەدا، دوژمنایەتی سەرسەختی بورجوازی ناوچەکە و لۆکەلیەکان بە ئیسلامی و ناسیونالیستی و لیبرالیەوە زیاتر بۆ پڕۆلیتاریا ڕۆشن دەبێتەوە، بەم پێیەش بەگشتی بەقازانجی خەڵکی ناوچەکە تەواو دەبێت. پرۆلیتاریای ناوچەکەش پێویستی زیاتری بە هاودەنگی و هاوپشتی و یەکگرتووبون و ڕێکخراووبوون هەیە لەئاستی ناوچەکە و لە ئاستی لۆکەڵیشدا، بۆ ئەوەی بتوانێت سەرەتاکانی بورکانێکی شۆڕشگێرانەی چینایەتی دەست پێبکات. ١٠ئۆکتۆبەر ٢٠٢١
* ئەم باسە لە کۆبوونەوەی فەرمی ئاڕاستەی مارکسیستی هاوچەرخدا لە مانگی ئەیلولدا پێشکەشکراوە.
